Όμως, η ηπειρώτικη χορευτική παράδοση είναι πάρα πολύ πλούσια και δεν θα μπορούσε να καλυφθεί ακόμη και με την έκδοση πολλών δίσκων. Έτσι, στη συγκεκριμένη έκδοση, λείπουν οι χοροί και τα τραγούδια, που λέγονται σε ειδικές περιπτώσεις και ανήκουν πιο πολύ σε μικρές κοινότητες. Ευτυχώς, πολλές και σοβαρές εκδόσεις δίσκων έχουν παρουσιαστεί τα τελευταία χρόνια που αφορούν στην Ήπειρο, έτσι ώστε όσοι ιδιαίτερα ενδιαφέρονται για την μουσικοχορευτική παράδοση του ηπειρώτικου χώρου να μπορούν να βρουν έναν ικανό αριθμό αξιόλογων ηχογραφήσεων.

Το περιεχόμενο αυτών εδώ των δίσκων ανήκει στο γενικό μουσικοχορευτικό υλικό που μπορεί κανείς να το χαρακτηρίσει πανηπειρωτικό, έστω κι αν μερικές μελωδίες χαρακτηρίζονται από τους ίδιους τους Ηπειρώτες και κυρίως από τους οργανοπαίκτες με τίτλους που δηλώνουν τον τόπο προέλευσής τους (όπως π.χ. Αργυροκαστρίτικο). Η χρήση του όμως σε ευρύτερες περιφέρειες της Ηπείρου, τις κάνει να μοιάζουν πανηπειρωτικές.

Σήμερα, ό,τι κατ’ εξοχήν θα μπορούσε κανείς να ονομάσει από μουσικοχορευτική άποψη χαρακτηριστικά ηπειρώτικο, είναι κυρίως το ρεπερτόριο, το οποίο - λίγο αυθαίρετα, είναι αλήθεια - αφορά στο χώρο που οριοθετείται από τους νομούς Ιωαννίνων (συμπεριλαμβανομένων και των χωριών της Δρόπολης που ανήκουν στη Βόρειο Ήπειρο), Θεσπρωτίας και σε τμήματα των νομών Πρέβεζας και Άρτας, δηλαδή των περιοχών που επηρεάζονται από το μεγάλο αστικό κέντρο των Ιωαννίνων. Οι περιοχές της Άρτας και της Πρέβεζας ανήκουν βέβαια στην Ήπειρο, ένα μεγάλο τους τμήμα όμως δέχεται επιρροές από τη Ρούμελη και έτσι το ρεπερτόριό τους δεν θα το χαρακτηρίζαμε αντιπροσωπευτικό ηπειρώτικο. Η πολυμορφία του ηπειρώτικου χώρου (τόσο στο τραγούδι όσο και στο χορό) - μην ξεχνάμε το εκπληκτικό πολυφωνικό τραγούδι μερικών χωριών του Πωγωνίου και της Βορ. Ηπείρου - είναι πάρα πολύ μεγάλη. Ειδικότερα όμως για τους χορούς, πρέπει να επισημάνουμε ότι στην πλειονότητά τους χαρακτηρίζονται από αργή ρυθμική αγωγή. Συμπληρώνοντας, θα λέγαμε ότι στην Ήπειρο εδραιώνεται η έννοια του χορού που χαρακτηρίζεται βαρύς, μια έννοια που δύσκολα ένας ξένος μπορεί να την αντιληφθεί. Η έννοια του βαρύ χορού ταυτίζεται βέβαια με την αργή ρυθμική αγωγή των μελωδιών, αλλά, αντίστοιχα, είναι και χορευτική έκφραση. Η τεχνική των κινητικών μοτίβων υποτάσσεται στο κυρίαρχο βαρύ ύφος των χορευτών που πηγάζει από μια εσωτερική ένταση και δίδει στους περισσότερους εκτελεστές του χορού μεγαλοπρέπεια αξιοπρόσεκτη και μοναδική.

Αυτό επίσης που χαρακτηρίζει σχεδόν ολόκληρη την Ήπειρο είναι τα οργανικά μουσικά γυρίσματα που παίζονται μετά τον αρχικό χορό που θα χορέψει κάθε πρωτοσυρτής με την οικογένεια ή την παρέα του. Συνηθίζονται από όλους τους μουσικούς και, αν ο πρωταγωνιστής πρωτοσυρτής του χορού δεν εκφράσει διαφορετική επιθυμία, οι οργανοπαίκτες θα ακολουθήσουν τα ίδια γυρίσματα με την ίδια περίπου τάξη, σύμφωνα με μια προφορική παράδοση που έχει διαμορφωθεί με το πέρασμα του χρόνου. Παράδειγμα, αν ο χορευτής που χορεύει ως πρωτοσυρτής το χορό Ζαγορίσιο, δεν ζητήσει από τους μουσικούς που τον συνοδεύουν κάποιο άλλο γύρισμα, εκείνοι “θα το γυρίσουν σε Τσάμικο και μετά σε Στρωτό Πωγωνίσιο”. Γι’ αυτήν την κατηγορία της ηπειρώτικης μουσικής ο Παντ. Καβακόπουλος γράφει (2): “Μερικά από τα οργανικά γυρίσματα, στο πέρασμα των χρόνων, πήραν μια ορισμένη φόρμα σε μελωδία, μέτρο και ρυθμό. Πάνω στο μέτρο και το ρυθμό της μελωδίας οι λαϊκοί μουσικοί, για να ομορφύνουν και να ποικίλλουν μουσικά το γύρισμα, ταίριασαν διάφορα 11 σύλλαβα, 13σύλλαβα και 16σύλλαβα δίστιχα της αγάπης...όπως:

Μήλο κόκκινο, κορμί γιαννιώτικο ...
Πάπια του γιαλού, μην αγαπάς αλλού ... κ.α.”

Αυτά τα γυρίσματα, οργανικά ή με τραγούδι, μαζί με την αρχική μελωδία ενός χορού, αποτελούν μια μουσική και χορευτική “σουίτα” από τις πιο ενδιαφέρουσες της ηπειρώτικης μουσικής παράδοσης.

Στις ηχογραφήσεις δεν είναι εύκολη η αποτύπωση της μουσικοχορευτικής εξέλιξης ενός γλεντιού, όπου, μετά τον κυρίως χορό ή τραγούδι, ακολουθούν πάντα αυτά τα μουσικά και χορευτικά γυρίσματα που δίδουν μιαν άλλη ένταση στη χορευτική πράξη. Ακόμα, δεν μπορεί να επιτευχθεί η επικοινωνία μουσικών και χορευτών, αφού οι τελευταίοι απουσιάζουν παντελώς από τις ηχογραφήσεις, αλλά ούτε και οι χρονικές διάρκειες ενός πραγματικού γλεντιού μπορούν να αναπαραχθούν, μια και ο χρόνος για το ηχογραφούμενο τραγούδι ή χορό είναι, σχεδόν πάντα, περιορισμένος. Παραμένει, λοιπόν, μοναδική και ανεπανάληπτη η ζωντανή σχέση που δημιουργείται σε ένα ηπειρώτικο γλέντι ή πανηγύρι μεταξύ μουσικών και χορευτών, που συχνά εξελίσσεται και σε λαϊκή καλλιτεχνική μουσικοχορευτική δημιουργία.

Οι χοροί της Ηπείρου ακολουθούν την ημικυκλική φόρμα. Οι χορευτές τοποθετούνται είτε σε δύο ομόκεντρα ημικύκλια, όπου εσωτερικά χορεύουν οι γυναίκες και εξωτερικά οι άντρες (το αντίθετο σπανίζει), είτε σε ένα ημικύκλιο, στο οποίο προηγούνται οι άνδρες και ακολουθούν οι γυναίκες. Οι φόρμες αυτές δεν τηρούνται σήμερα, μια και τα ήθη ακόμα και των πιο μικρών χωριών έχουν αλλάξει και η χορευτική τάξη του παρελθόντος δεν έχει πια καμία σημασία. Στους κλειστούς χώρους, όπου κυρίως έχει μεταφερθεί το γλέντι σήμερα, οι Ηπειρώτες χορεύουν κατά οικογένειες ή κατά παρέες. Ο μικτός χορός (δηλαδή η εναλλαγή των ανδρών με τις γυναίκες στον ίδιο κύκλο χωρίς τάξη) κυριαρχεί και στην Ήπειρο, όπως άλλωστε σ’ όλο τον ελλαδικό χώρο. Όμως, στους γάμους, αλλά και σε χωριά που διατηρούν ακόμα χορευτικά δρώμενα, όπως οι χοροί του Καγκελάρη, η παλαιά τάξη εξακολουθεί να τηρείται με προσήλωση.

Χοροί αντικριστοί δεν σημειώνονται στην Ήπειρο, εκτός από τους συγκαθιστούς χορούς που χορεύονται στα Βλαχοχώρια της Πίνδου και, όπως ο Παντ.Καβακόπουλος οριοθετεί το χώρο, “στην κορυφογραμμή της Πίνδου, που πιάνει από τη Φούρκα μέχρι και το Μέτσοβο και τα χωριά του Ασπροποτάμου” (3).

Το κλαρίνο είναι το μουσικό όργανο, που κατ’ εξοχήν αντιπροσωπεύει την Ήπειρο, εδώ και 150 χρόνια περίπου, δηλαδή από τότε που κάνει την εμφάνισή του στην Ελλάδα. Ένα ιδιαίτερο ηχόχρωμα διαμορφώνεται με το πέρασμα του καιρού στο παίξιμο των καλών κλαριντζήδων, που είναι χαρακτηριστικό όλως ξεχωριστό και εύκολα αναγνωρίσιμο ανάμεσα σε αυτά των άλλων ελληνικών περιοχών. Το κλαρίνο αποτελεί τη βάση κάθε ηπειρώτικης μουσικής κομπανίας, η οποία συμπληρώνεται από το βιολί, το λαούτο και το ντέφι. Ο Μάρκος Δραγούμης σε σχόλιά του για την ηπειρώτικη μουσική γράφει πως το “παίξιμο των οργανοπαικτών ξεχωρίζει, καθώς χρησιμοποιούν ποικίλματα, γκλισάντα και άλλα κόλπα χαρακτηριστικά της τοπικής δεξιοτεχνίας, καθώς προβάλλουν στα κλαρίνα πιο πολύ τους χαμηλούς φθόγγους από τους ψηλούς και καθώς καταφεύγουν στη χρήση κλιμάκων, όπου απουσιάζει το ημιτόνιο…” (4).

Εδώ, δύο καταξιωμένοι κλαριντζήδες, ο Ναπολέων Δάμος από τα Κούρεντα Ιωαννίνων στο δίσκο Νο. 115 και ο Γρηγόρης Καψάλης από τον Ελαφότοπο Ζαγορίου στο δίσκο Νο. 116, με τους συνεργάτες τους εκείνης της περιόδου (1985) παίζουν και τραγουδούν μερικά πολύ χαρακτηριστικά χορευτικά κομμάτια.

Μάρτιος 1994
Λευτέρης Δρανδάκις

(1) Μόνο στο δίσκο LCGW 110 “12 Χοροί” περιέχονται δύο ηπειρώτικα τραγούδια με τις ίδιες κομπανίες που περιλαμβάνονται σ’ αυτούς εδώ τους δίσκους. Επίσης στις κασέτες Νο. ΛΤΕ 008 και ΛΤΕ 009 περιελήφθησαν μερικοί ηπειρωτικοί χοροί από την ίδια ηχογράφηση, αλλά χωρίς σχόλια.
(2) Παντ. Καβακόπουλος: Οργανικά γυρίσματα στο δημοτικό τραγούδι, Πρακτικά του Δ’ Συμποσίου Λαογραφίας του Βορειοελλαδικού χώρου, έκδοση ΙΜΧΑ, Θεσσαλονίκη 1983, σελ. 26
(3) Παντ. Καβακόπουλος, ο.π. σελ. 51
(4) Μ. Δραγούμης: Σχόλια στο δίσκο “Ηπειρώτικα 1926-1950”, Έκδοση Φαληρέα Νο. 401