Η κάθε ομάδα 10 έως 14 κοριτσιών, της ίδιας περίπου ηλικίας, θα ξεκινήσει την προετοιμασία στο κονάκι, δηλαδή στο σπίτι κάποιου μέλους της. Εκεί τα κορίτσια, και κυρίως οι υποψήφιες νύφες, θα διδαχθούν από τις μεγαλύτερες και πιο έμπειρες γυναίκες τα τραγούδια και τους χορούς του εθίμου, αλλά και την πρέπουσα συμπεριφορά, την κοινωνική ιεράρχηση και τις απαραίτητες γνώσεις για την ομαλή ένταξή τους στην κοινοτική ζωή, συμβάλλοντας έτσι στην απρόσκοπτη συνέχισή της.
[...]
Τα τραγούδια που θα ακουστούν από τις Λαζαρίνες σε αυτή τη γεμάτη θεατρικότητα παράστασή τους είναι ερωτικά, εγκωμιαστικά και κυρίως ανοιξιάτικα και απαλλαγμένα από κάθε είδους θρησκευτικότητα. Ακούγονται καθαρές οι νεανικές φωνές και ο ποιητικός λόγος των τραγουδιών, καθαρός και γυμνός απαλλαγμένος από τα περιττά και περίτεχνα μουσικά στολίδια των λαϊκών μουσικών οργάνων. Τα κινητικά μοτίβα του χορού είναι απλά, λιτά και αυστηρά, χωρίς αυτοσχεδιαστικά στοιχεία. Η ποικιλία των μοτίβων δεν είναι μεγάλη, αλλά η επιτέλεσή τους από το σύνολο των κοριτσιών εντυπωσιακή και μεγαλόπρεπη. Μετά τον μεγάλο τρανό χορό οι ομάδες θα κατευθυνθούν στα κονάκια τους, όπου θα πραγματοποιήσουν τη δική τους διασκέδαση, απαλλαγμένη από τις μεγάλες τυπικότητες και υποχρεώσεις της επίσημης κοινοτικής εμφάνισης. Την επομένη ημέρα (των Βαΐων) οι Λαζαρίνες θα μετάσχουν για άλλη μια φορά στον μεγάλο ιερό χορό όλων των γυναικών του χωριού, όπου όμως δεν πρωταγωνιστούν αυτές, αλλά οι ώριμες και μεγαλύτερης ηλικίας γυναίκες. Το τέλος αυτού του χορού, με ευχές για Καλή Πασχαλιά, σηματοδοτεί το τέλος του τριήμερου εορτασμού από τις Λαζαρίνες και την αρχή της Μεγάλης Εβδομάδας.

Ο θριαμβικός θρησκευτικός εορτασμός του Πάσχα, μέσα στην οργιαστική ανοιξιάτικη λαμπρότητα στα χωριά της Κοζάνης και των Γρεβενών και όχι μόνο, θα δώσει ξανά την ευκαιρία να ακουστούν τραγούδια μοναδικά -συχνά πάλι μόνο από γυναικείες φωνές χωρίς μουσικά όργανα- που θα μιλούν για τη ζωή και το θάνατο, για τους μύθους και τις αξίες της κοινότητας. [...]

ΛΕΥΚΟΠΗΓΗ ΚΟΖΑΝΗΣ

Νοτιοδυτικά της Κοζάνης και μόλις δέκα χιλιόμετρα από την Αιανή, βρίσκεται η Λευκοπηγή, μεγάλο χωριό με 1.300 περίπου κατοίκους στην απογραφή του 2001. Ανήκει στην ίδια ομάδα των χωριών που χαρακτηρίζονται ως χωριά του Τσιαρτσιαμπά. Το παλαιό της όνομα ήταν Βελίστι, όνομα που απαντάται για πρώτη φορά στο γνωστό Κώδικα της Μονής Ζάμπορδας το έτος 1534. Διατήρησε το όνομα αυτό μέχρι το 1927 που μετονομάστηκε σε Ασπρονέρι, όνομα όμως που δεν άρεσε στους κατοίκους και το 1928 έγινε -οριστικά πια- Λευκοπηγή.

Η παραδοσιακή απασχόληση των κατοίκων του χωριού ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία. Σήμερα το χωριό έχει αστικοποιηθεί και οι περισσότεροι κάτοικοι του απασχολούνται στα εργοστάσια παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος, στην Πτολεμαΐδα. Ο σεισμός του 1995 επέδρασε καταλυτικά κυρίως στην αρχιτεκτονική του χωριού. Τα σπίτια, λόγω των μεγάλων ζημιών που υπέστησαν, ξαναχτίστηκαν με σύγχρονη μορφή.

Παρ’ όλο τον εκσυγχρονισμό του χώρου αλλά και των ανθρώπων, οι Λευκοπηγιώτες διατηρούν ακόμα μερικές μορφές παραδοσιακού βίου, όπως οι ωραίες γυναικείες ενδυμασίες του χωριού, όμοιες με τις ενδυμασίες και των άλλων χωριών του Τσιαρτσιαμπά, καθώς και μερικά από τα έθιμα του κύκλου του χρόνου, όπως είναι η κοινή τράπεζα που προετοιμάζεται κυρίως από τις νεόνυμφες στις 7 Ιανουαρίου (του Άη Γιαννιού) και το μεγάλο κοινοτικό γλέντι που ακολουθεί. Οι “φανοί” της Αποκριάς είναι επίσης ένα από τα έθιμα που διατηρούνται στη Λευκοπηγή, όπως και τα έθιμα της άνοιξης (του Λαζάρου, των Βαΐων, του Πάσχα και της Πρωτομαγιάς), που τελούνται με πάθος από τις γυναίκες του χωριού. Σε αντίθεση με τη νέα γενιά, οι μεγαλύτερες γυναίκες, που βίωσαν τα εθιμικά δρώμενα σε παλιότερες εποχές, πρωτοστατούν στη διατήρηση και τη συνέχισή τους διαφυλάττοντας δοξασίες, μύθους και ιστορίες -ίσως γραφικές σήμερα- στις οποίες στηρίχθηκε ολόκληρη η κοινότητα και μέσω αυτών επιβίωσε σε καιρούς χαλεπούς.

ΣΑΡΑΚΗΝΑ ΓΡΕΒΕΝΩΝ

Η Σαρακήνα είναι κεφαλοχώρι της περιοχής Βεντζίων, στη νοτιοανατολική πλευρά του Νομού Γρεβενών, που ανακατασκευάστηκε από τους κατοίκους μετά το μεγάλο σεισμό του 1995. Τα παλαιότερα χρόνια, όταν οι επικοινωνίες δεν ήταν ανεπτυγμένες, η περιοχή των Βεντζίων ήταν σχετικά απομονωμένη. Από τη μια πλευρά ο ποταμός Αλιάκμονας και από την άλλη ο ορεινός όγκος του Μπούρινου δεν επέτρεπαν στους κατοίκους να έχουν πολλές επαφές με τον “έξω κόσμο”, με αποτέλεσμα να διατηρηθούν μορφές λαϊκού πολιτισμού όπως έθιμα, χοροί, και τραγούδια εξαιρετικά παλαιά.

Σήμερα τα προγονικά έθιμα, και ιδιαίτερα αυτά της άνοιξης (Λάζαρη, Πασχαλιά, Πρωτομαγιά), τηρούνται με σεβασμό κυρίως από τις γυναίκες του χωριού. Είτε συλλογικά, υπό την σκέπη του Πολιτιστικού Συλλόγου, είτε ατομικά, αλλά πάντα με πολύ αγάπη, οι γυναίκες της Σαρακήνας τραγουδούν και χορεύουν στο χωριό τους αλλά και αλλού, τα παλαιά τραγούδια του τόπου τους, κρατώντας έτσι ζωντανή την τοπική παράδοση και ταυτόχρονα προβάλλοντάς την.

Τα παλαιότερα χρόνια τα έθιμα του Λάζαρη ήταν αυτά που περίμεναν με τη μεγαλύτερη λαχτάρα κυρίως τα ανύπαντρα κορίτσια, αφού θα γινόντουσαν οι πρωταγωνίστριες της ημέρας. Ακολουθούσαν τα έθιμα του Πάσχα, στα οποία λάμβαναν μέρος και πρωταγωνιστούσαν μόνο γυναίκες, ενώ οι άνδρες-θεατές σπάνια βοηθούσαν ή έπαιζαν κάποια παιγνίδια την πρώτη ή δεύτερη μέρα του Πάσχα. Από τον κύκλο των γυναικείων τραγουδιών αυτής της περιόδου είναι και τα παρακάτω.

Αθήνα, Οκτώβριος 2005
Λευτέρης Δρανδάκης